خیانت غرب به دیپلماسی

صبح نو  نوشت: شورای امنیت سازمان ملل متحد روز گذشته در یکی از حساس‌ترین نشست‌های خود طی سال‌های اخیر، به بررسی پیش‌نویس قطعنامه‌ای خواهد پرداخت که از سوی دو عضو دائم این شورا، یعنی چین و روسیه ارائه شده است. این پیش‌نویس با هدف به تعویق انداختن بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی ایران تا آوریل ۲۰۲۶ تنظیم شده است و در صورت تصویب، فرصتی شش‌ماهه برای ادامه رایزنی‌های دیپلماتیک و کاستن از سطح تنش‌ها در خاورمیانه ایجاد خواهد کرد.

نشست حساس شورای امنیت و پیش‌نویس چین و روسیه

اهمیت این نشست در آن است که هم‌زمان با تلاش سه کشور اروپایی عضو برجام برای فعال‌سازی سازوکار موسوم به «مکانیزم ماشه» یا «اسنپ‌بک» برگزار می‌شود؛ سازوکاری که در صورت اجرایی شدن، تمامی تحریم‌های چندجانبه سازمان ملل علیه ایران، بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد، دوباره برقرار خواهد شد.

زمینه حقوقی و سازوکار مکانیسم ماشه

بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که در سال ۲۰۱۵ به‌عنوان پشتوانه حقوقی توافق هسته‌ای برجام به تصویب رسید، هر یک از اعضای این توافق می‌توانند در صورت ادعای نقض تعهدات از سوی ایران، روند بازگشت تحریم‌ها را آغاز کنند. به موجب این سازوکار، چنانچه شورای امنیت در مهلت مقرر ۳۰ روزه قطعنامه‌ای برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها به تصویب نرساند، همه محدودیت‌ها و تحریم‌های پیشین به صورت خودکار از سر گرفته می‌شود. به همین دلیل، طرح مشترک چین و روسیه تلاشی برای استفاده از همین مهلت قانونی جهت جلوگیری از بازگشت فوری تحریم‌ها و ایجاد فضای گفت‌وگو میان طرف‌ها است.

بااین‌حال، تصویب پیش‌نویس یاد شده مستلزم کسب دست‌کم ۹ رأی موافق از مجموع ۱۵ عضو شورای امنیت است و همچنین نباید با وتوی هیچ‌یک از اعضای دائم روبه‌رو شود. 

این شرایط به روشنی نشان می‌دهد که مسیر تصویب بسیار دشوار خواهد بود، زیرا ایالات متحده و متحدان اروپایی آن بارها بر ضرورت اجرای کامل مکانیسم ماشه و بازگشت فوری تحریم‌ها علیه ایران تأکید کرده‌اند. در چنین شرایطی، بسیاری از ناظران معتقدند احتمال تصویب این قطعنامه اندک است و مخالفت کشورهای غربی یا دست‌کم امتناع آنها از رأی مثبت، مانع اصلی در برابر تحقق ابتکار چین و روسیه خواهد بود.  

بر اساس برنامه اعلام ‌شده، قرار است پیش‌نویس اصلاحی چین و روسیه روز جمعه رأس ساعت ۳ بعدازظهر به وقت نیویورک (معادل ۱۰:۳۰ شب به وقت تهران) به رأی گذاشته شود. چنانچه این قطعنامه تصویب نشود یا با وتوی اعضای دائم مواجه شود، روند مکانیسم ماشه به صورت خودکار ادامه خواهد یافت و رأس ساعت ۸ شب ۲۸ سپتامبر به وقت نیویورک (معادل ۰۴:۳۰ بامداد یکشنبه به وقت تهران) تمامی تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران مجددا برقرار خواهد شد. این تحریم‌ها شامل ممنوعیت کامل تسلیحاتی، محدودیت‌های موشکی، انسداد مالی و بانکی و همچنین محرومیت از دسترسی به فناوری‌های حساس هسته‌ای و نظامی خواهد بود؛ مجموعه‌ای که در سال‌های گذشته تأثیرات سنگینی بر اقتصاد و تعاملات بین‌المللی ایران بر جای گذاشته است.

اقدام دقیقه نود ایران و دسترسی بازرسان آژانس

اهمیت موضوع از آن جهت دوچندان می‌شود که در صورت شکست ابتکار چین و روسیه، بازگشت تحریم‌ها اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و فضای بین‌المللی بار دیگر به سمت تقابل بیشتر با ایران سوق پیدا خواهد کرد. در مقابل، تصویب این تعویق شش‌ماهه هرچند بعید به نظر می‌رسد، اما می‌تواند فرصتی حیاتی برای حفظ روزنه‌های دیپلماسی، کاهش تنش و یافتن راه‌حل‌های سیاسی فراهم کند. چین و روسیه در دفاع از پیشنهاد خود استدلال کرده‌اند که تشدید فشار بر ایران در شرایط کنونی نه‌تنها کمکی به حل بحران هسته‌ای نخواهد کرد، بلکه خطر افزایش بی‌ثباتی در منطقه خاورمیانه را به‌ همراه دارد.

با توجه به مواضع سرسختانه کشورهای غربی و فضای سیاسی حاکم بر شورای امنیت، تحلیلگران معتقدند که احتمال فعال‌شدن مکانیسم ماشه بسیار بالاست و از بامداد یکشنبه، جمهوری اسلامی ایران بار دیگر با مجموعه‌ای از سخت‌ترین تحریم‌های چندجانبه سازمان ملل روبه‌رو خواهد شد. در چنین شرایطی، پرسش اساسی این است که ایران و سایر طرف‌های ذی‌نفع چه واکنشی به این تحول نشان خواهند داد و آیا هنوز مجالی برای بازگشت به مسیر دیپلماسی باقی خواهد ماند یا خیر.

در آستانه رأی‌گیری شورای امنیت سازمان ملل درباره پیش‌نویس تعویق بازگشت تحریم‌ها، گزارش‌ها حاکی است که جمهوری اسلامی ایران پیشنهادی مشروط برای بازگشت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه کرده است. 

بر اساس این گزارش‌ها، تهران آماده است تا در ازای تعلیق موقت تحریم‌ها و نه لغو دائمی آنها، به بازرسان اجازه دسترسی فوری و بازرسی مداوم از تأسیسات هسته‌ای نطنز را بدهد. این اقدام، اگر عملی شود، می‌تواند در لحظات آخر پیش از رأی‌گیری، بر فضای تصمیم‌گیری شورای امنیت تأثیرگذار باشد.

ایران اعلام کرده که دسترسی فوری بازرسان به نطنز مشروط بر حمایت کشورهای اروپایی از پیش‌نویس روسیه و چین برای تعویق مکانیسم ماشه خواهد بود. این موضع نشان‌دهنده آن است که تهران به‌ دنبال استفاده از اهرم زمان و دیپلماسی دقیقه نود برای کاهش فشارهاست. هم‌زمان، این اقدام می‌تواند به نوعی خرید زمان سیاسی و دیپلماتیک تلقی شود که هدف آن تغییر موضع اروپا و جلوگیری از بازگشت فوری تحریم‌ها است.

پیامدهای احتمالی و چشم‌انداز دیپلماسی

تحلیلگران بر این باورند که این پیشنهاد ایران می‌تواند فضای دیپلماتیک را در لحظات سرنوشت‌ساز رأی‌گیری تغییر دهد. 

ورود بازرسان ظرف چند ساعت پیش از رأی‌گیری، هم از نظر نمادین و هم از لحاظ حقوقی، به اروپا و دیگر اعضای شورای امنیت نشان می‌دهد که ایران هنوز متعهد به همکاری با آژانس است و می‌تواند گزینه‌ای جایگزین برای بازگشت تحریم‌ها باشد. بااین‌حال، واکنش سه کشور اروپایی که مکانیسم ماشه را فعال کرده‌اند، می‌تواند تعیین‌کننده سرنوشت پیش‌نویس باشد و پیامدهای این تعامل لحظه آخری، برای تهران و دیپلماسی منطقه‌ای اهمیت حیاتی دارد.